«ΚΑΤΑΧΝΙΑ»

Το εξώφυλλο του δίσκου

Η «ΚΑΤΑΧΝΙΑ» αποτελεί ένα ολοκληρωμένο έργο, αφιερωμένο στην περίοδο της κατοχής της Ελλάδας από τις δυνάμεις του άξονα. Τον Οκτώβριο του 1944 τα γερμανικά στρατεύματα αποχώρησαν. Είχαν προηγηθεί η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάμου στις 25 Νοεμβρίου του 1943 και η απελευθέρωση της Καρδίτσας στις 12 Μαΐου του 1943, από τις δυνάμεις του ΕΑΜ - ΕΛΑΣ (η πρώτη πόλη που απελευθερώθηκε στην κατεχόμενη, τότε, Ευρώπη) . Ένας από τους βασικούς συντελεστές του έργου, ο στιχουργός Κώστας Βίρβος, που έζησε τα γεγονότα της κατοχής, θυμάται: «Την ΚΑΤΑΧΝΙΑ την εμπνεύσθηκα από γεγονότα που τα έζησα. Το 1943 όταν ιδρύθηκε η ΕΠΟΝ ήμουν από τους πρώτους που εντάχθηκε σ' αυτήν, μαθητής τότε στο Γυμνάσιο Τρικάλων. Τον Αύγουστο του 1943 ήρθα στην Αθήνα για να δώσω εξετάσεις στην Πάντειο Σχολή. Πέτυχα από τους πρώτους και συγχρόνως συνδέθηκα με την ΕΠΟΝ σπουδαστών. Τον Μάρτη του 1944 με συνέλαβαν μαζί με τον συμπατριώτη μου φοιτητή της Χημείας, Στέλιο Πάλα, γράφοντας στους τοίχους. Μας πιάσαν στη γωνία Αγορακρίτου και Αριστομένους οι χαφιέδες και μας οδήγησαν στην Ειδική Ασφάλεια, αφού πρώτα περάσαμε από το ξενοδοχείο ΚΡΥΣΤΑΛ, όπου είχαν τσιμπούσι οι αρχιβασανιστές Παναγιωτόπουλος και Παρθενίου. Εκεί μας βασάνισαν μέχρι θανάτου. Ο Ξενοδόχος του ΚΡΥΣΤΑΛ όταν μας είδε αιμόφυρτους, ύστερα από το ξύλο με το βούρδουλα και τη φάλαγγα στα πόδια, ειδοποίησε το Πρώτων Βοηθειών. Πρέπει να το έκανε σκόπιμα για να υπάρχουν μάρτυρες ώστε να μη μας σκοτώσουν. Μετά μας οδήγησαν στα Κρατητήρια της Ελπίδος 5 και μας έβαλαν στο απομονωτήριο. Αφού πέρασαν δυο τρεις μέρες κατορθώσαμε να ειδοποιήσουμε τους δικούς μας. Εκεί μέσα έγραψα στο μυαλό μου το "Δεν θέλω να μου δέσετε τα μάτια" και το "Ένας ξύλινος σταυρός" την Πρωτομαγιά του 1944, όταν τουφέκισαν τους διακόσιους στην Καισαριανή. Εκεί μέσα επίσης εμπνεύσθηκα το "Γιατί να γίνω μάνα" και την "Ομηρία". Τα άλλα τραγούδια τα έγραψα αργότερα στο βουνό, με την μορφή ποιημάτων, αρχικά, τα οποία αργότερα τα έκανα τραγούδια. Στις 5 Ιουνίου 1944, αν θυμάμαι καλά, πέρασα από την τριμελή Επιτροπή Ασφαλείας, η οποία θα έκρινε την τύχη μου. Πρόεδρος ήταν ο Νομάρχης Αττικής, Ναύαρχος Κιβωτός, και μέλη ο Εισαγγελέας Εφετών και ο Υποδιοικητής της Ειδικής Ασφάλειας, Αντισυνταγματάρχης Μπόγρης. Μιλημένοι και οι τρεις με αθώωσαν. Ο Γερμανός σύνδεσμος όμως δεν υπέγραφε την αποφυλάκιση μου. Τελικά "πείσθηκε" και στις 12 Ιουνίου αποφυλακίσθηκα. Μετά από πολλές περιπέτειες έφτασα στο βουνό και παρουσιάστηκα στο χωριό Γοργογύρι Τρικάλων για να με τοποθετήσουν. Στο Γοργογύρι ήταν τότε και ο θείος μου Ζαχαρίας Παπαζαχαρίου, Εθνοσύμβουλος Τρικάλων στην κυβέρνηση του Βουνού, ο οποίος με έπεισε να συνεχίσω τη δράση μου στην ΕΠΟΝ, γιατί μπορούσα να αποδώσω πάρα πολλά και όχι στον ΕΛΑΣ, που ήθελα εγώ. Έτσι έφυγα από το Γοργογύρι και πήγα απέναντι στα Χάσια, στο χωριό Λιόπρασο, που ήταν η έδρα του Επαρχιακού Συμβουλίου της ΕΠΟΝ. Πρώτος Γραμματέας ήταν ο Ντίνος ο Μπόμπορας, δικηγόρος σήμερα και δεύτερος Γραμματέας ο Τάκης Παπανικολάου, επίσης δικηγόρος, δυο φορές Βουλευτής του ΚΚΕ και πρώην διευθυντής του Ριζοσπάστη. Στην ΕΤΑ (Επιμελητεία του Αντάρτη), που είχε την έδρα της στο ίδιο χωριό, ήταν ο Νίκος Ζαούσης (ανεψιός του στρατηγού Σαράφη), Ο καλός φίλος Βασίλης Τσαπάλας και πάρα πολλοί άλλοι, καλοί μου φίλοι μέχρι σήμερα. Εκεί έγραψα και τα υπόλοιπα τραγούδια (ποιήματα) της Καταχνιάς, εμπνευσμένα από το αγωνιστικό περιβάλλον και από αντάρτικα τραγούδια. Π.χ. την εισαγωγή της Καταχνιάς "Κλαίνε θρηνούνε τα βουνά" την εμπνεύσθηκα από το αντάρτικο τραγούδι "Βαριά στενάζουν τα βουνά"*. Έτσι ολοκληρώθηκε η ΚΑΤΑΧΝΙΑ και μόλις οι συνθήκες το επέτρεψαν, αφού βρήκα και τον εξαίρετο συνθέτη και άνθρωπο Χρήστο Λεοντή, που την μελοποίησε θαυμαστά, την κυκλοφορήσαμε σε δίσκο». 

Ο Χρήστος Λεοντής

Ο δίσκος κυκλοφόρησε στα 1964 από την ODEON (τη μετέπειτα ΜΙΝΟΣ) και στις αρχές του 1965 κάποια από τα τραγούδια του, επανακυκλοφόρησαν σε δισκάκια των 45 στροφών. Ακολούθησε επανέκδοση στα 1973. Η πρώτη κυκλοφορία του δίσκου, συνέπεσε με την σχεδόν ταυτόχρονη μετακίνηση του Στέλιου Καζαντζίδη και του Κώστα Βίρβου από την Columbia των αδελφών Λαμπρόπουλων στην ODEON, υπό τη νέα διεύθυνση του γιού του Μίνωα Μάτσα, Μάκη. 

Ήταν η εποχή που η Columbia πρότεινε στο κοινό το ισχυρό δίδυμο των Θεοδωράκη – Μπιθικώτση. Δε χρειάζεται να αναφέρουμε πολλά περισσότερα, αξίζει όμως να παραθέσουμε ένα κείμενο με τίτλο «Μουσικό Τρίπτυχο Ήχου και λόγου του νέου συνθέτη Χρήστου Λεοντή», όπως αυτό δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Ελευθερία» το Σάββατο, 8 Μαΐου του 1965: «Ο εικοσιπεντάχρονος συνθέτης Χρήστος Λεοντής, ο ποιητής Κώστας Βίρβος, ο πρωταγωνιστής του θεάτρου Δημήτρης Μυράτ και ο Ζωγράφος Σπύρος Βασιλείου ένωσαν τις δυνάμεις τους για να δημιουργήσουν τον μουσικό δίσκο της "Καταχνιάς". Ο πρώτος έγραψε τη μουσική, ο δεύτερος τους στίχους, ο τρίτος αφηγείται τα ενδιάμεσα πεζά κομμάτια του έργου και ο τέταρτος φιλοτέχνησε μια κατοχική ξυλογραφία του το εξώφυλλο. Μαζί τους και οι άλλοι συνεργάτες. Η φιλολογική επιμέλεια έγινε από τον ποιητή Νικηφόρο Βρεττάκο. Τραγουδούν ο Στέλιος Καζαντζίδης και η Μαρινέλλα. Παίρνει σημαντικό μέρος η χορωδία Κορίνθου με διδασκαλία του Αλέκου Παπαγιαννόπουλου. Την κλασσική και λαϊκή ορχήστρα διευθύνει ο ίδιος ο συνθέτης. Η «Καταχνιά» είναι το τρίπτυχο Κατοχή – Αντίσταση – Απελευθέρωση. Ξαναζωντάνεμα από πικρές ημέρες πείνας, κατατρεγμού και δόξας. Οι στίχοι απλοί και ανθρώπινοι και μουσική ελληνική με τις ρίζες της στη βυζαντινή υμνωδία, στο δημοτικό τραγούδι και στη σύγχρονη λαϊκή μούσα. Εκφραστικά μέσα λιτά. Στα χορωδιακά μέρη χρησιμοποιείται το μονόφωνο – ομοφωνικό έως το εξάφωνο – ομοφωνικό στυλ. Στη χθεσινή "πρες – κόνφερανς" που δόθηκε στο ξενοδοχείο "Βασιλέων Μέλαθρον", οι δημιουργοί της "Καταχνιάς" μίλησαν για την προσπάθειά τους και ακούστηκαν χαρακτηριστικά αποσπάσματα του έργου. Ο ποιητής Κώστας Βίρβος αφιερώνει τους στίχους του στον πρωθυπουργό κ. Γ. Παπανδρέου**. Ο συνθέτης Χρήστος Λεοντής τη μουσική του στους αγωνιστές της Κύπρου».  

Mπιστικός, χειρόγραφο της Kατοχής,
τέμπερα σε χαρτί (1941)

Όπως διαβάσατε στο κείμενο που μόλις προηγήθηκε, το εξώφυλλο φιλοτέχνησε ο ζωγράφος Σπύρος Βασιλείου. Εμείς επικοινωνήσαμε με το atelier του ζωγράφου και συγκεκριμένα με την κυρία Έλενα Γρίβα, η οποία μας ενημέρωσε πως πρόκειται για ξυλογραφία του 1941 με τίτλο ο «Μπιστικός». Η συγκεκριμένη ξυλογραφία δημοσιεύτηκε στη «Νέα Εστία» (τεύχος 356, τόμος 31, 1 Ιανουαρίου 1942). Κυκλοφόρησε σε 50 αντίτυπα αριθμημένα από 1-50. Επίσης συμπεριλαμβάνεται στο βιβλίο «Φώτα και Σκιές» (σελίδα 66) του Σπύρου Βασιλείου, τόμο τον οποίο είχε επιμεληθεί ο ίδιος. 

Θέλουμε, κλείνοντας, να καταθέσουμε τη γνώμη μας για το έργο, αξιολογώντας τα επιμέρους και κρίνοντάς το ως ολότητα. Πρόκειται όντως για ένα σημαντικό έργο, μια ηχηρή κατάθεση από μέρους όλων. Των τραγουδιστών, του στιχουργού, του συνθέτη… Ωστόσο η δυναμική του έργου βρίσκεται στις αφηγήσεις του ηθοποιού Δημήτρη Μυράτ, αναμεταξύ των τραγουδιών, στην ερμηνεία του Καζαντζίδη και στο στιχουργικό θέμα, φυσικά. Η αναφορά και μόνο, σε μια τόσο κρίσιμη και δύσκολη εποχή της Ελληνικής ιστορίας, αρκεί, για να επικυρώσει και να νοηματίσει το πιο ασήμαντο δημιούργημα. Πόσο μάλλον μια τέτοια σύμπραξη. Ωστόσο, η μουσική απόπειρα του Λεοντή, δε συνάδει με το στιχουργικό κομμάτι. Εξαιρώντας, ίσως, την «Καταχνιά» (και πάλι εν μέρει) και το «Δε θέλω να μου δέσετε τα μάτια», σε όλα τα υπόλοιπα τραγούδια η πρόθεση του να προσδώσει «εξεγερτικό» χαρακτήρα ή να υπερτονίσει το ελπιδοφόρο μήνυμα σε σημεία του έργου, (πρόθεση βασισμένη σε τυποποιημένα και αναμενόμενα σχήματα), ενώ παράλληλα περιγράφει, μουσικά, μια τραγική κατάσταση, δεν έχει αποτέλεσμα. Εν κατακλείδι, σημαντικό το έργο, μα σπουδαίος ο Καζαντζίδης. 

 * Πρόκειται, λογικά, για το τραγούδι «Ο Άρης κάνει πόλεμο» («Του μικρού χωριού») 

 ** Ο Γεώργιος Παπανδρέου υπήρξε πρωθυπουργός της Ελλάδας, στην κυβέρνηση της «Ένωσις Κέντρου» από τις 18 Φεβρουαρίου 1964 έως τις 15 Ιουλίου 1965